همه چی درباره تاریخچه کلاه!

انسان‌ها از دیرباز برای سازگاری با طبیعت و محافظت از سر خود رو به استفاده از وسایل مختلفی برای محافظی از سر خود آورده‌ بوندن. با پیدایش اولین کلاه‌ها در تاریخ و بهبود آن به وسیله انسان‌ها، کلاه‌های مختلفی با کاربرد‌های متفاوت پدید آمد. امروزه کلاه‌های گوناگون و با کاربرد زیادی چه برای زیبایی و مد وفشن و چه برای ورزش، کارهای صنعتی و حتی فضانرودی تولید و توسعه پیدا کرده‌اند.

اولین کلاه استفاده شده در تاریخ

احتمالا اولین کلاه‌های استفاده شده توسط بشر از یک تکه برگ یا یک تکه چرم به وجود آمده است. انسان‌های اولیه که در حدود 28000 سال تا 25000 هزار سال قبل از میلاد مسیح زندگی‌ می‌کردند از کلاه‌های ابتدایی و اولیه‌ای برای محافظت از سر خود بهره می‌برند.

یکی از اولین نشانه‌های استفاده بشر از کلاه تصویری کشیده شده در یک معبد متعلق به 3200 سال قبل از میلاد مسیح می‌باشد که در آن مردی با یک کلاه حصیری کشیده شده است. این احتمال وجود دارد که آغاز استفاده از کلاه‌ها، از مصر باستان شروع و رواج پیدا کرده باشد.

در حالی که تاریخ و مکان دقیق شروع استفاده از کلاه مشخص نیست، اما به احتمال زیاد کلاه نیز در کنار سایر لباس‌ها به وجود آمده و کم کم شکل و ظاهر آن بهبود یافته است. با گذشت زمان استفاده از کلاه به چیزی فراتر از محافظت از سر کشیده شد. کلاه‌ها جنبه زینتی به خود گرفتند و حتی برای مشخص کردن طبقات اجتماعی در جوامع مورد استفاده قرار گرفتند. همچنین از کلاه‌ها برای زینت بخشیدن به خود و یا محافظت از سرمای زمستان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در تابستان نیز از کلاه‌هایی با لبه بسیار بزرگ استفاده می‌شد تا جلوی سوختگی ناشی از نور آفتاب را بگیرد.

در دوره رونسانس در اروپا برای مشخص کردن طبقه اشراف از کلاه‌های بزرگ بافته شده از ابریشم استفاده می‌شد که زنان ثروتمند آن را به سر می‌کردند. با افراطی گری بیش از حد در تولید کلاه‌های بزرگ برای اشراف زادگان مخالفت‌هایی با این نوع پوشش به وجود آمد و این امر باعث به وجود آمدن تغییراتی در کلاه‌های تولید شده در اروپا شد. ملکه اسکاتلند در قرن 16 استفاده از کلاه‌های توری دار را باب کرد و این نوع کلاه در بین درباریان بسیار محبوب شد.

در بریتانیا همچنان استفاده از کلاه در بین خاندان سلطنی بسیار رایج است و ملکه انگلیس معمولا با کلاه‌های مخصوص به خود دیده می‌شود. حتی در مراسم سلطنتی مهمانان در کنار لباس‌های رسمی کلاه به سر می‌کنند.

تاریخچه استفاده از کلاه در ایران

در ایران نیز استفاده از کلاه تاریخچه طولانی دارد. استفاده کلاه در ایران نیز به غارنشینان بازمی‌گردد و با ایجاد روستاها و جوامع پیشرفته‌تر کلاه‌ها نیز دچار تحول شدند و طرح و شکل جدیدی به خود گرفتند. از زمان قدیم استفاده از کلاه در ایران رایج بوده است و کلاه راهی برای نشان دادن شغل افراد، طبقه اجتماعی و حتی نژاد آن‌ها بوده است.

کلاه‌های مورد استفاده از اسامی مختلفی نیز برخوردار بودند. اسامی مانند تاج، کلاه راسته، دیهیم، دستار، باشلق و کلاه‌های نمدی که هر کدام کاربرد و جایگاه خاص خود را داشتند.

شاید تاریخ دقیق استفاده از کلاه در ایران را نتوان مشخص کرد، اما استفاده از کلاه در ایران در دوره‌های سلطنت افشارین، قاجار و ساسانیان در ایران بسیار رایج بوده است. در ایران عموم مردم قبل ظهور اسلام کلاه به سر می‌کرند. با ظهور اسلام و ورود به ایران استفاده از عمامه بین ایرانیان بسیار رایج‌تر شد.

در دوره افشاریه و زندیه نیز استفاده از عمامه جای خود را به عرقچین و شال ترمه‌ای که به دور آن پیچیده می‌شد داد. استفاده از کلاه در بین عشایر ایران نیز بسیار مرسوم است و هر یک از کلاه مخصوص به خود استفاده می‌کنند. برای مثال می‌توان به اقوام و عشایر بختیاری و قشقایی اشاره کرد که هر کدام کلاه مخصوص به خود را به سر می‌گذارند. در دوره قاجار و قبل از آن استفاده از کلاه به شکلی رواج پیدا کرده بود که استفاده نکردن از کلاه را نوعی بی احترامی می‌پنداشتند و شخصی را که کلاه به سر نمی‌کرد دیوانه و بی آبریو می‌دانستند.

تاریخ استفاده از کلاه به زمان مردم غارنشین برمی‌گردد. در حکاکی‌ها و نقاشی‌های باستانی چند نوع کلاه دیده می‌شود که پژوهشگران هرکدام را برای یک عملکرد و به یک معنی خاص می‌دانند.

اولین کاربرد و تعریف کلاه که به ذهن می‌رسد وسیله‌ای است که از مو و سر در برابر عواملی همچون گرما، سرما، گرد و غبار یا ضربات محافظت می‌کند، اما علاوه بر این موارد، کلاه براساس شغل، نژاد، طبقه اجتماعی، مذهب، ملیت، آداب، تیپ، زینت و… افراد استفاده می‌شده است.

ارزش کلاه در ایران قدیم به حدی بوده که در دوره قاجاریه و قبل از آن سر برهنگی مرد نشانه بی‌ادبی و بی‌وقاری او بوده و گفته می‌شده موجب فقر، بی‌آبرویی و اختلال حواس می‌شود.

به همین دلایل پوشیدن کلاه از حالت یک عادت خارج شده و به صورت ضرورتی اجتناب ناپذیر درآمده بود. یکی از دلایل دیگر استفاده از کلاه فواید طبی آن بوده است. به عنوان مثال برای محافظت از مغز و جلوگیری از ضعف حافظه توصیه می‌شده که حتما از کلاه استفاده شود.

مثل امروز که برای محافظت از پیشانی، سینوس‌ها و گوش‌ها، پیشنهاد می‌شود در سرما حتما کلاه بپوشید. یکی از مواقعی که سر سرما می‌خورد، هنگام خواب است که اگر در فیلم‌ها و انیمیشن‌های خارجی دقت کنید، شخصیت‌ها هنگام خواب کلاه‌خوابی منگوله‌دار به سر دارند که در ایران قدیم هم این کلاه به «شب‌کلاه» معروف بوده است.

نقش کلاه در ادبیات‌فارسی و ضرب‌المثل‌ها
کلاه، جدای از نقش نمادینی که به‌عنوان نشان پادشاهی و بزرگی در تاریخ ادبیات ایران دارد، یکی از واژگانی است که متنوع‌ترین ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات با معانی گوناگون را در زبان فارسی ساخته است.

معروف‌ترین آن‌ها اصطلاح «سر کسی کلاه گذاشتن» یا «کلاه از سر کسی برداشتن» به معنی گول‌زدن و سودجویی با فریب دادن کسی است.

دیگری، «کلاه خود را قاضی‌کردن» با مفهوم از روی وجدان و انصاف قضاوت کردن یا «دوختن کلاه از این نمد» به معنی فرصت‌طلبی یا سوءاستفاده از فرصت به دست‌آمده در موقعیتی خاص است.

«کلاهش پشم ندارد» یعنی، چون کاری از دستش برنمی‌آید کسی به او توجه نمی‌کند، «کلاه کسی پس معرکه بودن» به مفهوم عقب بودن از دیگران و پیشرفت نداشتن و «کلاهت را بالا بگذار» کنایه از این است که بیشتر به اطرافت دقت کن یا «کلاهمان توی هم می‌رود» به این معنی است که میانه ما به هم می‌خورد.

نمونه‌های دیگر «چه سر به کلاه، چه کلاه به سر»، «این کلاه آن کلاه کردن»، «کلاهت را بچسب باد نبرد» و… هستند.

همان‌طور که گفته شد در ایران قدیم کلاه ارزش زیادی داشته، برای همین طبقات مختلف اجتماع و مخصوصا اشخاصی که قدرت مالی بالایی داشتند، سعی می‌کردند جنس، اندازه و شکل کلاه‌شان از دیگران متمایز باشد و رقابت حسابی رواج داشت. آن‌قدر این موضوع شدید شد که در دوران سلطنت محمد‌علی شاه قاجار برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها و همچنین جلوگیری از مسخره شدن، مقرر شد کلاه‌هایی که طول‌شان به نیم ذرع یا سه چارک (۵۰ تا ۷۵ سانتی‌متر) می‌رسد، کوتاه شود. چنان که میرزا عباس فروغی شاعر آن زمان سرود: کلاه سروقدان بس که سر بلندی کرد