همه چیز در رابطه با رنگرزی سنتی

تاریخ به مردم نشان می‌دهد که ایرانیان از قدیم در هنر رنگرزی تبحر داشتند و در کارگاه‌های ساده و قدیمی، به انجام این کار می‌پرداختند. مردم از مواد طبیعی برای رنگ کردن استفاده می‌کردند و در زمان قاجار هم، برای سهولت کار، کارگاه‌های خود را در کنار قالی بافی‌ها احداث می‌کردند. در این نوشتار، باهم به بررسی دقیقتری از رنگرزی سنتی می‌پردازیم.

تاریخچه رنگرزی سنتی در ایران را بدانید! 

رنگرز یا صباغ، کسی است که به حرفه رنگرزی مشغول است و با هنر خود، دنیای بی روح و سرد را رنگارنگ کرده و به آن نشاط می‌دهد. کشور ما در این صنعت، قدیمی بوده و جزو پیشکسوتان به حساب می‌آید. غیر از ایران، مردم هند و چین هم در این صنعت جزء قدیمی‌ترین‌ها هستند.

طبق آثاری که به دست رسیده است، نشان داده می‌شود که قالی بافی و رنگرزی در ایران، به زمان هخامنشیان و چهارصد سال قبل از میلاد بر می‌گردد. این اعداد، اصالت ایرانیان را در تاریخ و فرهنگ نشان می‌دهند که نباید به سادگی از آنها رد شد. همینطور گفته می‌شود رنگرزان ایرانی بسیار خبره و ماهر بودند و مواد رنگی آنها که در منسوجات مورد استفاده قرار می‌گرفته است، بسیار ثابت و چشمگیر بوده‌اند.

مواد مورد استفاده در رنگرزی سنتی چیست؟ 

با پیشرفت علم و تجهیزات، ناخودآگاه مواد شیمیایی به هر عرصه و حوزه ای پا گذاشتند و همه جا رد پایی از آنها به جا باقی مانده است. این مسئله را نمی‌توان انکار کرد که سرعت کار به کمک این مواد شیمیایی بالاتر خواهد رفت و با استفاده از تجهیزات پیشرفته‌تر، می‌توان حجم بالایی از محصول را در زمان کم تولید کرد. اما مسئله و موضوع مهم، اصالت و کیفیت بی نظیر است. در رنگرزی سنتی، از مواد شیمیایی استفاده نمی‌شود. برای همین کیفیت آن، قابل مقایسه با سایر نمونه‌ها نیست.

مردم در زمان قدیم با شناسایی گیاهان رنگی در طبیعت اطراف خود، آنها را امتحان کرده و به عنوان ماده رنگی به کار می‌گرفتند. ساقه، ریشه، برگ و گل گیاهان می‌تواند رنگ داده و در صنعت رنگرزی مورد استفاده قرار بگیرد. نیل، گل بابونه، چغندر، پوست پیاز، برگ انجیر، پوست انار، بلوط، پوست گردو، برگ انجیر، گل جعفری، زعفران، سماق و اسپرک از جمله گیاهانی هستند که رنگ می‌دهند و ثبات زیادی هم دارند. برای همین افراد در رنگرزی سنتی برای ثبات رنگ محصول خود و کیفیت بالای آن، از این گیاهان استفاده می‌کنند.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید، از پوست و یا اعضاء و جوارح جانوران هم می‌توان رنگ به دست آورد و برای تولید منسوجات استفاده کرد. یکی دیگر از مواردی که برای رنگ کردن مورد استفاده قرار می‌گیرند، مواد رنگزایی هستند که ریشه معدنی دارند، مثل خاک سرخ که مورد توجه افراد این صنعت قرار گرفته است.

به طور کلی رنگرزی از دو مرحله ی دندانه کردن و رنگرزی تشکیل می شود  که نیازمند شناخت خوب الیاف  رنگ ها و مواد اولیه است. عمل دندانه کردن را می توان قبل و یا بعد از رنگرزی انجام داد ولی مرسوم این است که در حین رنگرزی انجام شود.

مرحله رنگرزی به ترتیب در مراحل زیر صورت می گیرد:

1-خیساندن کلاف

2- دندانه کردن الیاف( در صورتی که مرحله دندانه کردن قبل از رنگرزی انجام شود)

3-رنگرزی

4-ثبات رنگ

در مرحله رنگرزی حمام رنگ را آماده کرده و کلاف های شسته و دندانه شده را به حمام رنگ اضافه می کنیم. دمای حمام را به تدریج به جوش می رسانیم و اجازه می دهیم تا مدت زمان مورد نیاز کلاف ها در رنگ بجوشند. در این حین لازم است هر پنج دقیقه یکبار کلاف را با چوب هم بزنیم  تا در رنگ غوطه ور گردد و رنگ به خوبی به همه قسمت های کلاف برسد.

منظور از ثبات رنگ همان مقاومت رنگی کالای رنگ شده در مقابل عواملی همچون شستشو، نور، سایش و حلال های شیمیایی است. این ثبات رنگی با توجه به ماده رنگزا و الیاف ، به شیوه های مختلف صورت میگیرد.

برای مثال در برخی موارد اکسید شدن باعث ایجاد ثبات رنگ می شودو در برخی دیگر با افزودن موادی به الیاف ثبات رنگی آن افزایش می یابد.

به هر تقدیر، باید توجه داشت که یکی از ویژگی های قالی ایران که از گذشته تا به امروز باعث شهرت و اعتبار جهانی آن بوده است، ویژگی رنگ و رنگرزی آن است که به واسطه استفاده از مواد رنگزای طبیعی در رنگرزی الیاف مصرفی قالی، همه مهارت، تخصص و هنر دست اندرکاران قالی را جلوه گر می سازد. این حرفه به صورت اسرارخانوادگی نسل به نسل انتقال یافته و همواره با هنر ایرانی به صورت یک اثر ملی و فرهنگی خود را در فرش دستباف نشان داده است. امروزه بازارهای جهانی فرش دستباف علاقمند رنگ های گیاهی است، از  جمله دلایل آن جاذبه رنگ های طبیعی در برابر رنگ های مصنوعی است، دلیل دوم آن سالم بودن رنگ های طبیعی در زمان مصرف است و دلیل سوم آن جنبه اجتماعی و فرهنگی آن است که ایجاد اشتغال در داخل کشور نموده و هنر و فرهنگ ایرانی را با صدور فرش دستباف صادر می نماید.

 رنگرزی با رنگ های طبیعی چگونه صورت می‌گیرد! 

در صنعت قالی بافی هنر رنگرزی سنتی و صنعتی اهمیتی تقریبا یکسان با طراحی و بافندگی دارند و اصولا بدون وجود , رنگ نقشی آفریده نمی شود.

در رنگرزی مهارت رنگرز در کاربد مواد رنگی اهمیت ویژه ای دارد و عامل ذرخشندگی رنگ تنها مواذ الوان نیست، زیرا فرش هایی وجود دارند که الیاف آنها با مواد رنگ دار مرغوب رنگ آمیزی شده ،

اما به علت عدم مهارت رنگرز و فقذان نفوذ رنگ به داخل الیاف ،فرش رگه دار شده و یا برعکس بر اثر اشباع الیاف , ار مواد رنگی ، هنگامی که فرش ها را بر روی یکدیگر می اندازند ، رنگ های اضافی , به فرش های مجاورنفوذ می کنند.

رنگ ها را بر اساس ساختمان فیزیکی ، کیفیت شیمیایی ، ثبوت و نوع دندانه هایی که با آن به کار می برند, و یا روش های رنگرزی تعریف و طبقه بندی می کنند.

رنگ های طبیعی در رنگرزی کدامند؟

رنگ های طبیعی:

رنگ های طبیعی شامل رنگ هایی هستند که یا منشا گیاهی داشته و از ریشه ، گل ، برگ ، میوه و پوست, تنه ی نباتات به دست می آیند و یا رنگ های حیوانی که موجوداتی مانند حشره ی قرمز دانه و صدف ارغوان مولد آنها هستند, و یا مانند خاک رس از معادن استخراج می شود

ایرانیان برای رنگرزی پشم و ابریشم از دیر باز از گیاهان رنگ دار نظیر انار ، گردو ، روناس ، اسپرک و همچنین , از حشره ی قرمز دانه استفاده می کردند.

رنگ های طبیعی اغلب گران قیمت بوده و کاربر آنها نیز مشکل بوده و در ضمن همه ی فام های رنگی را , نمی توان در این سری رنگ ها به دست آورد.

کاربرد رنگ های گیاهی بیشتر در روستا ها و یا در میان ایلات معمول است که اینگونه مواد را در مزارع , و مراتع حوالی دهات خود و در مسیر کوچ ایل به مقدار فراوان در اختیار دارند