همه چی درباره لباس تاریخی ترکمن ها!

بارها و بارها در سفرهای مان به سراغ جاذبه های تاریخی و طبیعی متنوع رفته و از دیدن شان لذت برده ایم. موزه ها، کاخ ها، مساجد، کلیساها، پارک ها و دریاچه های بسیاری را از نظر گذرانده ایم تا با زیبایی های مقصدمان بیشتر و بیشتر آشنا شویم؛ اما آیا همه دیدنی ها به همین جاذبه های معروف و ملموس ختم می شوند؟ آیا مقاصدی که به آنها سفر می کنیم جلوه های جذاب دیگری ندارند؟

فرهنگ و جلوه های بصری آن از جذاب ترین چیزهایی است که می تواند سفرتان را رنگی دیگر ببخشد. احتمالا تا به حال شاهد رقص محلی بوده و یا مراسم سنتی ازدواج را در سایر اقوام به تماشا نشسته اید. شاید هم خودتان را به گشتی خوشمزه مهمان کرده اید و طعم خوش غذای محلی هنوز هم زیر دندان تان مانده است. اینها همه جزیی از فرهنگ یک دیار و مردمش محسوب می شوند که حتا در وسعت کوچک یک شهر هم از نقطه ای به نقطه دیگر تفاوت دارند.

مقدمه ای بر پوشاک ترکمن ها

پوشاک اقوام مختلف در سراسر جهان نشات گرفته از باورها، تاریخ و وقایع خاص است و نمادی از فرهنگ و سنت های آنها به شمار می رود. بیشتر تن پوش های سنتی در جهان با یکی از دوره های تاریخی ارتباط دارند و ویژگی های پوشش آن دوران را تداعی می کنند. با مقایسه پوشاک ترکمن ها با پوشاک دوره های تاریخی ایران متوجه می شویم که نمی توان آن را به دوره خاصی ارتباط داد؛ در واقع آنچه لباس قومیت‌های مختلف ایرانی را متمایز می کند عناصر ترکیبی دوره‌های تاریخی متفاوت در آنهاست که کار بررسی را نیز با دشواری هایی مواجه می سازد.

آنچه در یک دوره تاریخی در کشور وجود داشته و یا در برخی از دوره‌ها وارد ایران شده است به صورت دایم در حال تغییر بوده و حتا با جریان های سیاسی تغییر شکل داده است. پوشاک ترکمن ها نیز از هیمن قاعده پیروی کرده و در آن نشانه‌های پوشاک دوره‌های مختلف از جمله پوشاک عربی زمان ورود اسلام به ایران و تغییرات آن دیده می شود. بوروک ترکمنی، ظاهری شبیه عرقچین های دوره تیموری دارد یا آل دانقی بانوان ترکمن به همراه زیورآلات فلزی خاص آن شکل کلاه بانوان دربار تیموری و تزیینات آن را در ذهن تداعی می کند. برای همین باید تک تک اجزای پوشاک ترکمنی را از میان ادوار مختلف ایران بیرون کشید و این کار نیاز به مطالعات مستمر تاریخی، اجتماعی، سیاسی و … دارد.

آنچه در این مطلب به آن می پردازیم نگاهی به پوشاک زنان و مردان در دو شکل سنتی و امروزی است و در این میان از گفتن مطالبی که بررسی شان در این مقال نمی گنجد پرهیز می کنیم. پوشش سنتی مربوط به زمانی است که هنوز خبری از یک دست شدن لباس ها در ترکمن صحرا و کل ایران توسط رضاخان نبود و پوشاک امروزی نیز مربوط به پس از این واقعه است. فارغ از هر دیدگاه و باوری، تنها زیبایی و نمودهای فرهنگی پوشاک مد نظر ماست و بحث های تخصصی تر در این رابطه را باید به زمان و مکانی دیگر موکول کنیم.

پوشاک بانوان ترکمن

لباس‌های زنان‌ ترکمن‌ تنوع زیادی دارد و علت آن به دوره‌های‌ سنی‌ آنان‌ مربوط می شود. پوشاک زنان ترکمن برشی ساده دارد؛ اما تزیینات چشم گیری بر روی آنها به چشم می خورد. آنها چهار نوع لباس برای خود دارند:

لباس منزل که بسته به سن افراد شکل و شمایلی خاص دارد.

لباس کار برای پختن نان و انجام کارهای کشاورزی

لباس شهر برای خروج از منزل و خرید از بازار

لباس تشریفات برای شرکت در مراسم، جشن ‎ها و اعیاد

در اینجا پوشش زنان را در چهار بخش مورد بررسی قرار می دهیم: 

*تن پوش ها

برای تن پوش، لباس های متعدد ترکمنی وجود دارد که عبارتند از:

کوینک‌ (Köýnek)

زنان‌ ترکمن‌ در گذشته پیراهن‌های ‌ابریشمین‌ به تن می کردند که‌ بیشتر آنها به رنگ‌ قرمز تمشکی بود و گاهی برق می زد. این تن پوش «قیرمیز کوینک‌» (Gyrmyz K) نام‌ داشت‌. این پیراهن‌، دارای الگویی ساده‌ و شامل سه‌ قسمت‌ بود‌: یقه، ینگ‌ (Ýeň) یا آستین‌، یان‌ (Ýan) یا پهلو و آشیری‌ (Aşyry) یا دامن.‌ 

آستین های این لباس معمولا بلند است و از بالا به طرف مچ دست تنگ می شود. حاشیه و سر آستین های پیراهن به شکل ظریفی سوزن دوزی می شود.

منظور از دامن در لباس ترکمن ها، پوششی است که که از گردن تا قوزک پا را می پوشاند و برش ندارد؛ نه آن دامنی که فقط از کمر به پایین را می پوشاند. زنان تکه های مثلثی شکلی را در میان تکه‌های مستطیل شکل دامن لباس قرار می دادند و تن پوش پرچینی را ایجاد می کردند که در قسمت پایین گشاد بود. به این ترتیب دامنِ لباس، از زیر بغل تا پایین به تدریج گشاد می‌شد. بلندی این لباس تا بیست سانتی‌متری پاشنه پاست تا حاشیه دوزی مفصل پایین شلوار نمایان باشد.

یقه پیراهن حدود 15 سانتی متر به سمت پایین چاک دارد و اطراف آن قلاب دوزی شده است. این چاک را از قسمت بالا (زیر گلو) با وسیله تزیینی به نام «گل یاقا» (گل یقه) می بندند تا سینه پوشیده شود. چاک یقه به اندازه ای باز بود که برای شیر دادن مناسب باشد. 

برای محکم کردن دوخت های این پیراهن از نوارهای پارچه‌ای باریک در حدود 33 سانتی متر استفاده می کردند. بر روی پیراهن، ‌شال‌ یا کمربندی‌ می بستند که آراسته ‌به‌ دانه های‌ ریز تسبیح و یا منجوق‌ بود و «مونجوق‌ غوشاق‌» (Monjuk Guşak) و یا «هنجی غوشاق» خوانده می شد.

سر آستین‌ها و یقه با هنر سوزن دوزی آراسته می شد. در گذشته ردیف‌هایی از سکه در جلوی پیراهن می دوختند که تا سال 1349 شمسی منسوخ شد. یقه‌ پیراهن‌ را با «گل‌ یقه‌» (Gül Ýaka) نیز تزیین می کردند و «بوقاو» (Bukaw) را که سینه‌ریز نقره‌ای‌ درشت بود به گردن می انداختند. 

لباس‌ مردان‌

لباس مردان ترکمن از بخش هایی همچون تن‌ پوش‌، شلوار، کلاه‌ و کفش‌ تشکیل می شود که در ادامه با آنها آشنا می شویم:

*تن‌پوش ها

تن پوش ها همان بالاپوش ها هستند که ما آنها را لباس خطاب می کنیم. تن پوش مردان ترکمن انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

دون ‌(don) 

دون لباس اصیل ترکمنی است. این تن پوش ردای‌ بلندی‌ تا زیر زانوان‌ بود که‌ از ابریشم‌ دوخته‌ می‌شد. دون‌ بر اساس رنگ‌ و نوع‌ بافت‌ بر دو نوع ‌تقسیم می شد:

«قیزیل‌دون‌» یا «قیرمیز دون‌» (Gyzyl/ Gyrmyz don) که از ابریشم‌ کاملا قرمز دوخته‌ می‌شد

«قارما دون‌» (Garma don) که رنگ‌ متمایل‌ به‌ زرد داشت و رنگارنگ‌ و راه‌ راه‌ و فاقد بافت یکنواخت بود.

بر حاشیه‌ دون‌ نوارهای‌ سوزن‌دوزی‌ می دوختند که به آن «آلاجا» (Alaja) می گویند. این نوار از دو نخ‌ تافته‌ سیاه‌ و سفید یا تیره‌ و روشن‌ تشکیل شده است. بر کمرِ دون‌ کمربندی‌ از شال‌ می بستند که گاهی آراسته‌ به‌ تزیینات نقره‌ است و به‌ آن‌ قوشاق (Guşak) و یا «تیرمه‌ شال‌» (Tirme) گفته می شود.

چأکمن ‌ (Çäkmen)

چأکمن ‌بالاپوشی‌ بلندتر از کت های‌ کنونی‌ و از کرک شتر است که دو نوع دارد:

«اینچه‌ چأکمن‌» (inçe çäkmen) که از کرک ظریف‌ و مرغوب‌ تهیه می شود.

«یوغین‌چأکمن‌» (Ýogyn ) که از کرک زبر درست می شود. 

ایچمک ‌(Içmek)

ایچمک، اوچمک یا سیلکمه، پوستین‌ تن پوشی برای استفاده در هوای سرد است که قسمت جلوی آن قلاب یا دکمه ندارد و آستین بلند آن از شانه به سمت مچ باریک می شود.  برای بستن جلوی سینه این تن پوش از قوشاق استفاده می کنند. قوشاق دستاری است که به دور کمر پیچیده می شود. ایچمک در چند نوع است:

«باغانا ایچمک» که بهترین نوع ایچمک بود و از پوست بره یک ماهه تهیه می شود.

«سیلکمه ایچمک» که از پوست بره 5 تا 6 ماهه درست می شود و پس از دباغی آن را  به‌ رنگ‌ زرد در می آورند.

«ایش ایچمک» که از پوست گوسفند تهیه می شود و برای پوشیدن حین کار مناسب است. 

 پوستین دوزی کار مردان است و زنان در مراحلی از آن همکاری می کنند. برای دوختن هر پوستین پنچ تا شش پوست گوسفند یا هفت تا هشت پوست نیاز است. بعد از پوست کندن، روی آن آرد جو و نمک و دوغ می ریزند و شش تا هفت روز در آفتاب می گذارند. وقتی پوست خشک شد آن را با خشت و آجر می مالند و در آخر کمی پوست انار ساییده شده و رنگ قرمز و آب بر روی آن می ریزند. بعد از یک روز پوست را با دست نرم می کنند و برش می دهند و سپس می دوزند.

پالتون / پالتو

روپوشی زمستانه از پارچه های راه راه است که به صورت دامنی بلند با آستین های صاف دوخته می شود و سوراخی در سر آستین ها دارد. قسمت جلوی این پوشاک از هم باز و بدون دکمه است و برای ثابت نگه داشتن آن و پوشاندن جلوی سینه از کمربندی چرمی به نام «قوشاق» بهره می گرفتند.